Werkende principes in transities: eigenaarschap
Wat heeft eigenaarschap met jouw duurzame transitieopgave te maken? Hoe we daarin ook staan, we kunnen vandaag de dag niet om het onderwerp eigenaarschap heen als we bijvoorbeeld kijken naar de toeslagenaffaire, corona en Black Lives Matter. De talkshows worden er door gedomineerd. Allen een ‘test’ rondom eigenaarschap. In hoeverre nemen we verantwoordelijkheid tijdens een lockdown voor de zorgmedewerker, voor de oudere in het verpleeghuis, voor de kwetsbare onder ons, voor de horecaondernemer of voor de Afrikaan die waarschijnlijk pas in 2022 of 2023 aan de beurt is voor een vaccin? Laten we ons sociale leven daarvoor schieten, het shoppen tijdens Black Friday, een kerkdienst op zondag of een vakantie naar een skioord? En als het gaat om racisme, in hoeverre nemen we daarvoor verantwoordelijkheid, ook als dit jezelf niet in directe zin raakt? Om in te grijpen als iemand een racistische opmerking maakt of racistisch gedrag vertoont. Om je daarvoor uit te spreken, een gesprek aan te gaan of om op de barricade te gaan staan. En of het aftreden van het kabinet vanwege de toeslagenaffaire, daadwerkelijk betekent dat er verantwoording wordt genomen, is nog maar zeer de vraag. Een ver-van-ons-bed-show, zo lijkt het. Of zijn we allemaal debet aan het in stand houden van een dergelijk systeem als het gaat om etnisch profileren en discrimineren? Uitgaan van het slechte in de mens.
Laten we de term eigenaarschap vastpakken. Het betekent je ergens over ontfermen en daarover de volle verantwoordelijkheid nemen. Zo start ook een transitie(opgave). Iemand ziet of ervaart een urgentie en wil daar iets mee. Wil daar ten goede verandering in brengen. Dikwijls start dit met één iemand die zich verantwoordelijk voelt om over het waargenomene actie te ondernemen. Voor bedrijven en organisaties, maar ook een beweging, lijkt dit het hoogst haalbare. Want wat als alle medewerkers of betrokkenen nou volop eigenaarschap vertonen over hun werkzaamheden? Bovengemiddeld gemotiveerd zijn om iets voor elkaar te krijgen. Afspraken nakomen. Net even iets harder lopen en dit met meer enthousiasme doen. Maar dit betekent ook loslaten. Vertrouwen hebben in de ander dat diegene zich daadwerkelijk ergens over ontfermd en daar goede zorg voor draagt. De ander de ruimte geven zich te ontwikkelen om de nodige stappen te kunnen zetten. Het tegenovergestelde van eigenaarschap is overigens onverschilligheid. Opereren zonder passie, betrokkenheid en gevoel dat iets belangrijk is.
Vele bureaus wagen zich aan eigenaarschap met uitgebreide modellen, scans en stappenplannen om hieraan vorm te geven. Het Eigenaarschapsmodel van Motivation geeft bijvoorbeeld inzicht in diverse factoren die ten grondslag liggen aan het ontwikkelen en borgen van eigenaarschap als onderling vertrouwen, rolduidelijkheid en ontplooiingsmogelijkheden. In min of meerdere mate gericht op het individu of de organisatie. En ik het boek ‘Gedeeld eigenaarschap’ laten Pascal Lamberigts en Liesbeth Schipper zien hoe samenwerking vorm te geven in maatschappelijke veranderopgaven. Zij zijn ervan overtuigd dat eigenaarschap bewust vorm gegeven kan worden in processen van samenwerking. Daarin is het de kunst om zaken te verbinden met elkaar die dikwijls onvoldoende worden verbonden als ambities, belangen en investeringen. Een uitnodigend managementboek om praktische stappen hierin te zetten.
Waarom het onderwerp eigenaarschap verbinden als een van de basisprincipes van transities? Voelt als bijna vanzelfsprekend, toch? Als één iemand, enkele personen of een groep zich niet geroepen voelen iets te doen aan een transitieopgave, dan ontstaat er ook niks. Maar waar voel je en ben je dan precies verantwoordelijk voor? Wat zijn de kaders, de grenzen als we ons beseffen dat we niet de hele wereld kunnen veranderen? Hoe verhoudt het ene eigenaarschap zich ten opzichte van het eigenaarschap van een ander? Want jij kunt iets belangrijk vinden, dat de ander helemaal niet urgent vindt. En heb je of krijg je wel het vertrouwen, ruimte en middelen om eigenaarschap tot uitvoering te brengen? Aan je verantwoordelijk voelen, kleven dan ook allerlei dilemma’s. Een poging om eigenaarschap in een nieuw daglicht te zetten…
ZO WERKT HET BIJ DE GROOTSTEN EN KLEINSTEN TER AARDE
In de vorige artikelen over werkende principes in transities, werd er volop inspiratie uit de natuur gehaald om waardevolle lessen op te doen voor onze eigen transities. Maar als het gaat om eigenaarschap, kunnen we dat als mens een-op-een vertalen naar bijvoorbeeld het dierenrijk? Komt eigenaarschap zoals wij dat zien en daar betekenis aan geven wel voor in de natuur (waar we uiteraard ook onderdeel van zijn)? Of werkt ons brein daarvoor te verschillend? Komt het bij een dier meer tot uiting vanuit een oerinstinct, een evolutionaire ontwikkeling en bij ons vanuit een intrinsieke motivatie of gedegen afweging? Of verschillen we toch minder van elkaar dan we op eerste gezicht denken? Wat de antwoorden hier ook op zijn, laten we een uitstapje maken naar die prachtige natuur.
25.000 kilo aan verantwoordelijkheid
Wij mensen jagen al eeuwenlang op walvissen om bijvoorbeeld hun olie te gebruiken voor lampen, hun huid voor schoenen en hun vlees als voedsel. Je zou zeggen, wij als mensheid staan niet nou echt goed te boek bij deze soort. Toch zijn er meermaals verhalen naar voren gekomen, dat walvissen mensen – maar ook dieren als zeehonden of zeeleeuwen – hebben gered van een (mogelijke) aanval van een haai of orka. Het zijn geen op zichzelf staande verhalen meer. Een voorbeeld is de redding van zeebioloog Nan Hauser. Zij reist de wereld over om onderzoek te doen naar het gedrag en leefwereld van de bultrugwalvis. Zij ging altijd voorzichtig om met deze beesten, want zij wist dat een tik van deze enorme zoogdieren helemaal verkeerd kan aflopen. Op een van haar tochten bleef een walvis haar voor de duur van zo’n 10 minuten wegduwen, op een niet ruwe wijze. Een van haar collega’s legde het op film vast. Wat Nan niet zag, is dat achter haar een tijgerhaai zwom. De walvis wilde de duikster beschermen tegen dit roofdier.
Wat hebben deze walvissen hieraan? Waarom nemen zij verantwoording voor deze – zo op het eerste gezicht lijkende – onbaatzuchtige actie? De wetenschap is er nog niet helemaal over uit. Meer onderzoek is nodig. Het zou wellicht te maken kunnen hebben dat zij eenzelfde soort zorgzaamheid ervaren, net zoals voor hun eigen kalveren. Anderen in bescherming willen nemen. En als dat zo is, is het willen zorgdragen niet een basiselement van eigenaarschap?
Jezelf letterlijk aan de kant zetten voor het grotere goed
We schrikken enorm van zelfmoord bij mensen. Echter, in de natuur zijn diverse voorbeelden bekend van dieren zoals bijen, dolfijnen, mieren, garnalen en molratten die zichzelf ombrengen om voortplanting van hun eigen soort te bevorderen. Zelfmoord heeft op die manier evolutionaire voordelen. Bij een specifieke tropische soort termieten gebeurt dit ook. Termieten houden van hout en hebben daarvoor scherpe kaken nodig. Bij termieten waarbij deze kaken steeds meer versleten zijn, ontwikkelt zich een soort explosieve rugzakjes met een blauw goedje. Als er vijandige termietsoorten in de buurt zijn, laten ze hun achterlijf ontploffen en verandert dit goedje in een gif. Hoe ouder ze worden, hoe meer van deze stof zich ophoopt in het lijf. In het lijf is de stof onschadelijk. Maar als het gecombineerd wordt met speeksel, kan het een indringer doden. Zo zijn ze toch nog nuttig voor de kolonie.
Raad ik aan, het principe van zelfdoding een-op-een te vertalen naar ons (samen)werken in transitieopgaves? Nee. Toch kunnen wij als mensen hier wat van leren voor onze praktijken. Maar allereerst nog een bezoek aan de jongeren onder ons.
Hoop voor de mensheid
Er zijn meer dan drie miljard mensen jonger dan 25 jaar op deze aardbol, zo’n 40% van de wereldbevolking. En steeds meer daarvan staan zonder agenda op voor onze aardbol. Greta Thunberg is daarvan op dit moment het boegbeeld. Een van haar voorlopers was Severn Cullis-Suzuki, dochter van een milieuwetenschapper in Vancouver, die bekend kwam te staan als ‘het meisje dat de wereld voor 5 minuten lang stil kreeg’. In 1992 reisde ze af naar de VN-klimaatconferentie in Rio de Janeiro. Dat een kind wereldleiders de les kwam lezen, was op dat moment ongehoord. Is er in de tussentijd, tussen ‘92 en nu, veel veranderd? Uiteraard is de klimaatproblematiek niet opgelost. Maar meer en meer jongeren zijn opgestaan en hebben een steeds grotere stem, mede met behulp van sociale media. En we zien dan ook dat zij een enorme impact weten te realiseren.
Enkele inspirerende voorbeelden. Beginnend bij Ghislain Irakoze (20 jaar), een Rwandees Irakoze. Hij zag de vuilnisbelt in zijn woonplaats alsmaar in omvang toenemen. Hij kwam erachter dat afgedankte elektrische apparaten ieder jaar zo’n 50 miljoen ton afval opleveren. Als student richtte hij hiervoor het bedrijf Wastezon op. Via een app brengen ze consumenten in contact met recyclebedrijven. De concrete impact? Mede dankzij dit bedrijf werd in de Rwandese hoofdstad Kigali al 463 ton elektrische apparatuur gerecycled. Of neem deze Portugese kinderen – Mariana Agostinho (8), André Oliveira (12), Cláudia Agostinho (21), Catarina Mota (20), Martim Agostinho (17) en Sofia Oliveira (15) – die een rechtszaak aanspannen bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Ze beschuldigen tientallen Europese landen dat zij onvoldoende doen om de klimaatcrisis op te lossen. Deze actie is geboren na de zoveelste bosbrand in Portugal, te wijden aan opwarming van de aarde. Deze zaak zal proberen voort te borduren op de uitkomst van de Nederlandse klimaatzaak, geïnitieerd door Urgenda. Waarbij de rechter de Nederlandse overheid heeft opgedragen de uitstoot onmiddellijk te verminderen. En de Duitse Felix Finkbeiner (22). Al op negenjarige leeftijd schrok hij zo van broodmagere ijsberen, dat hij in actie is gekomen. Dat begon met het planten van een boom bij zijn school. Inmiddels promoveert hij in de klimaatecologie en geeft hij leiding aan de stichting Plant-for-the-Planet die hij in 2007 oprichtte. Missie? Een biljoen bomen planten wereldwijd waarvan nu al de teller staat op acht miljoen bomen in 73 landen. Een enorme beweging waar met name de jeugd zich sterk voor maakt.
WAT WERKT VOOR DIE ENE SIGARETTENPEUK, SNOEPPAPIERTJE OF BLIKJE?
De route naar de praktijk. Een van mijn grootste ergernissen is afval op straat. Schattingen over zwerfafval lopen in Nederland inmiddels uiteen van 50 tot 300 miljoen kilo per jaar. Iets meer dan 60% daarvan is plastic. Onder plastic flesjes is het waterflesje het meest populair. De meest gevonden merken blikjes zijn Red Bull en Heineken. En in corona tijden lijkt het probleem te verergeren met meer mensen die zich buiten begeven.
Heb ik me wel eens verantwoordelijk gevoeld voor zwerfafval en me daar voor ingezet? Ja. Ik heb meermaals meegedaan met schoonmaakacties. Zakken, zakken vol verzameld in enkele uren. Verrassende dingen gevonden zoals een dode geit, een stapel cd’s en flessenpost, maar met name flesjes, blikjes, andere verpakkingen en sigarettenpeuken. Met een groepje mensen gestreefd naar een ‘zero waste’-maand door bijvoorbeeld herbruikbare verpakkingen mee te nemen naar de markt. Een wedstrijd georganiseerd om van afval kunst te maken. En ook zakelijk gezien enkele zwerfafvalprojecten gedaan. Bijvoorbeeld met een partij als Ranmarine die een aquadrone heeft ontwikkeld om afval op oppervlaktewater efficiënt te verzamelen. En een project waarbij mensen werden opgeroepen plastic afvaldoppen in te leveren om daar 3D-producten van te maken dat aansloot bij de identiteit van de stad Dordrecht. Waar gelukkig veel reactie op kwam en duizenden doppen zijn gered, bijvoorbeeld door een jong meisje genaamd Fleur: “Ik verzamel met mijn moeder plastic flesjes op straat als we ergens naar op weg zijn, dus het kost voor ons geen extra moeite. Ik wil dit graag doen, omdat plastic in het milieu niet goed is.”
Het omgekeerde is ook meer dan waar. Loop ik zwervend afval grotendeels voorbij? Spreek ik mensen bijna nooit aan zodra ik zie dat zij afval op straat gooien? Meld ik afval op straat in 99% van de gevallen niet bij de gemeente? En klaag ik er best veel over, maar doe ik eigenlijk vrij weinig om het probleem structureel aan te pakken? Ook daar is het antwoord ja op. Dus in hoeverre vind ik het nou echt belangrijk en neem ik daadwerkelijk verantwoordelijkheid hierover? Hoe werkt zoiets? Want een stuk zwerfafval oppakken is eigenlijk een hele kleine inspanning en als iedereen het zou doen heeft het een groots effect. Peter Smith van de stichting KLEAN heeft wel eens berekend dat als één op de vier mensen in Nederland iedere dag slechts één stuk afval van de straat oppakt, het zwerfafval probleem niet meer bestaat.
Dus hoe integreren we walwissen-, jongeren- en termietenwijsheid om hier ander gedrag in te vertonen? Om meer eigenaarschap te ontwikkelen. Het begint ermee om je verantwoording te nemen voor iets dat wellicht op het eerste gezicht niet jouw probleem lijkt. Het besef te hebben dat je onderdeel bent van een groter ecosysteem. Je niet alleen te bekommeren om afval in je eigen tuin, je straat of wijk. Maar ook elders. Tijdens een boswandeling, bij het kantoor of in de winkelstraat. Zorgzaamheid tonen voor moeder aarde, net zoals de zorgzaamheid die we hebben voor onze eigen kinderen ofwel ‘kalveren’. En daarbij geen achterliggend belang te hebben. Niet omdat het geld, aanzien of macht oplevert. Maar gewoonweg omdat je intrinsiek gemotiveerd bent. En daar heel passievol en met grote ambities te werk in gaat. Zoals een biljoen bomen planten.
En zijn we bereid écht grote offers te maken, zoals het voorbeeld van de termieten? Wellicht gooien we niet rechtstreeks iets op straat. Maar zijn we nou echt veel beter bezig als we bijvoorbeeld wel veel verpakkingen gebruiken die alweer na enkele seconden in de prullenbak verdwijnen zelfs als je deze heel netjes scheidt van andere afvalstromen? Kunnen we drastisch het roer omgooien? Zoals bijvoorbeeld Evelien Matthijssen heeft gedaan met haar vriend en kinderen Olaf, Linde en Hugo. Jaren geleden bezocht ik hen in hun B&B in de Ardennen. Zij weten het voor elkaar te boksen om slechts één restafvalzak per jaar te produceren. Dat doen zij bijvoorbeeld door grootverpakkingen in te kopen, gebruik te maken van herbruikbare verpakkingen, het groenafval te composteren in hun eigen tuin en bepaalde spullen gewoonweg niet te gebruiken zoals shampoo. Voor sommigen onder ons wellicht een stap te ver. Maar als je het vergelijkt met het gezin van Evelien, wat is dan slechts één afvalstuk oprapen per dag?
DIT WERKT VOLGENS JAMAICA DEN HEIJER, JAMAICANITBETTER
Eigenaarschap door een nieuw verhaal
“Een terechte vraag van Thirza om te stellen. Hoe verantwoordelijk voelen we ons over zowel de kleine als de grote uitdagingen waarvoor we staan? Heeft het zin om een kleine bijdrage te leveren of moeten we echt meteen het roer omgooien? En voelen mensen zich even verantwoordelijk tijdens het werk als in privétijd, en hoe komt dat?
Een bijzonder inzicht dat ik een tijd geleden op heb gedaan is dat ieder organisme op aarde wil bijdragen. Zo zit ook in ieder mens de behoefte om bij te dragen aan een mooiere, betere wereld. Of je dat wil doen voor je kinderen, kleinkinderen, omdat je van de natuur houdt of passie voelt voor het vak, het vuurtje zit in ons allemaal. Daarnaast zijn we een bijzondere soort op deze planeet. Je zou ons gerust een Superorganisme kunnen noemen als je ziet in welke mate we de wereld hebben aangepast aan onze behoeften. Vooral de afgelopen 150 jaar hebben we enorme sprongen gemaakt. We worden ons steeds bewuster van de milieu-impact die dit mee zich mee heeft gebracht, maar we werkten als Superorganisme dan ook aan een ander verhaal: kapitalisme, welvaart en groei. We kunnen daar nu iets van vinden, maar het is oprecht knap hoe we dat voor elkaar hebben gekregen. Stel nu, dat we met elkaar een nieuw verhaal bedenken. Een verhaal over een duurzame toekomst, en één waardoor het duidelijk wordt hoe je daaraan kunt bijdragen. Als we er namelijk vanuit gaan dat mensen hieraan willen bijdragen, en zich verantwoordelijk voelen voor dit nieuwe verhaal, wat zou er dan kunnen gebeuren?”
Eigenaarschap is loslaten
“Naar mijn idee voelen we ons verantwoordelijk, maar weten heel veel mensen niet precies hoe of waar te beginnen, en dat is ook niet gek in het woud van duurzaamheidsregels en -ideeën. Daarnaast maken we nog veel te weinig gebruik van inspiratie en enthousiasme bij mensen. Als je weet dat iedereen een vuurtje van binnen heeft, hoe krijgen we die dan verder aan? Zoals Thirza benoemt, hoe zorg je dat mensen werken vanuit hun intrinsieke motivatie? Wat mij betreft niet door te beginnen vanuit regels en beleid, maar juist door een open vraag te stellen en ruimte te geven voor creativiteit. Vraag een specialist wat hij zo mooi vindt aan het vak, en hij kan jou er uren over vertellen, ook hoe het beter kan. Echter, in veel organisaties wordt van mensen verwacht dat ze vooral productie draaien en wordt veel te weinig ruimte gegeven aan deze intrinsieke motivatie. Bij Heijmans heb ik aan de directie voorgesteld om mensen 4 uur per week ‘vrij’ te geven. Tijd die zij kunnen besteden aan het volgen van seminars of workshops, om zich verder te verdiepen of juist te laten inspireren door wat er in andere organisaties en sectoren gebeurt. Alle onderzoeken die hierover zijn gedaan laten zien dat mensen hier verantwoordelijk mee omgaan en het altijd ten goede komt aan de bijdrage die mensen leveren aan de organisatie. Maar de meeste organisaties hebben enorm veel moeite met het loslaten van de controle. Een andere groot obstakel voor eigenaarschap in organisaties is de plek van verantwoordelijkheid. In de meeste organisaties is die hoog belegd, waarmee ik bedoel dat mensen voor kleine beslissingen vaak naar het management moeten voor akkoord. Een heel kostbaar en ouderwets systeem dat gebaseerd is op controle. Zeker als je je beseft dat mensen in hun privéleven de verantwoordelijk hebben voor het kopen van een huis, en tijdens hun werk nog niet de verantwoordelijkheid krijgen over een paar honderd euro. Eigenaarschap en verantwoordelijkheid gaan daarmee hand in hand met vertrouwen en ruimte krijgen om je beste zelf te kunnen zijn!”
Alles is met elkaar verbonden
“Een ander, best heel abstract en groots inzicht is dat alles met elkaar verbonden is. Als de Covid19 pandemie ons iets heeft geleerd, is het dit wel. Hoe de hele wereld met elkaar verbonden is, en ook hoe een markt in China uiteindelijk effect heeft op thuisonderwijs in Nederland. Het nadeel is, we zijn bijzonder slechte systeemdenkers. Het geheel overzien, dat is voor geen enkel brein te doen. Iedere beslissing zet weer allerlei nieuwe schakels in gang. Als je hier vanuit durft te gaan, dan is er één ding duidelijk: elke beslissing die je maakt, heeft impact. Zowel groot als klein. Dat ene plastic flesje oprapen, een dag minder vlees eten, een maand geen nieuwe spullen kopen, biologische producten kopen, die oudere buurvrouw helpen… En als iedereen doet waarvan hij enthousiast raakt, inspireert hij niet alleen anderen, ook wordt dat vuurtje in hemzelf verder aangewakkerd. We zijn een Superorganisme en we hebben de mogelijkheid om met elkaar een nieuw verhaal te maken. We zijn allemaal met elkaar verbonden, en dat maakt ieder individu een belangrijke schakel in deze transitie. En zo ontstaan initiatieven als Follow this, het Land van Ons, maar ook bedrijven als CLEAR RIVERS die, net als Thirza, ook helemaal gefrustreerd raakten van zwerfvuil en de plastic soep.”
SAMENVATTEND
Wat zijn werkende principes in eigenaarschap?
- Ga ervan uit dat mensen willen bijdragen, alleen niet altijd precies weten hoe. De focus verleggen naar wat we wel willen en wat er allemaal wel lukt (in plaats van niet). Waar staan we dan? En hoe kijk jij dan naar jouw transitieopgave, naar jouw organisatie, naar jouw grootste uitdaging of frustratie?
- Werk aan een nieuw verhaal over een duurzame, gezonde en veerkrachtige toekomst waarin iedereen een rol heeft, en maak zo praktisch mogelijk hoe mensen hieraan kunnen bijdragen. En laat je hierin inspireren door jongeren!
- Geef mensen een duidelijke richting, maar biedt ook veel ruimte voor creativiteit. Gebruik het denkvermogen van het Supergorganisme dat we zijn!
- Besef je dat iedere beslissing een impact heeft, zowel grote als kleine beslissingen. Jij bent daarin een schakel in het grotere geheel. Het ecosysteem waar alles met elkaar verbonden is. Waar je buiten de kaders van je eigen leefwereld kijkt. Denk aan de walvis die de mens redt van een prooidier.
- Inspireer jezelf en anderen met een boel enthousiasme. Ontdek wat jouw frustratie is, waarschijnlijk ligt hetgeen waar jij energie van krijgt hier dichtbij. Deel jouw goede acties en voedt het vuurtje in jezelf. Want jij maakt het verschil voor moeder aarde!
